Қобыланды Тоқтарбайұлы

Қобыланды батыр – Тоқтамыс ханның 9 батырының бірі. Алтын Орданың қолбасшысы. Мамай беклербектің жақтасы, досы болған. Оған Алтын Орданың астанасы Сарай қаласын Хасан ханнан қайтарып алуға көмектескен. Шыққан тегі – қыпшақ, оның ішінде Қара Қыпшақ. Халық жадында сақталған әңгімелерде, халық шежірелерінде оны көбіне «Қара Қыпшақ Қобыланды» деп атайды. Қобыланды батыр «Едіге», «Ер Көкше», «Қобыланды батыр» жырларында атап көрсетілген.

Қобыланды батыр бірде бір тарихи деректе кездеспейді. Тек халық жадында, жырларда есімі сақталған. Соған қарағанда Қобыланды деген батырдың шынайы аты емес, лақап аты болуы мүмкін. Яғни тарихи деректерде ол өз атымен аталып, ал халық жадында Қобыланды есімімен қалған. Мысалға Бату хан тарихта Бату, Батый атымен қалса, ал қазақ халқының жадында Ер Сайын деген атпен қалған. Қобыландының есімі бірнеше қазақ жырында аталады. Едіге жырында ол Тоқтамыстың батыры деп аталады, Ер Көкше жырында ол Ер Көкшені өлтірген адам ретінде аталады, және өзіне арналған Қобыланды батыр жырында есімі аталған. Жырға сүйенсек, әйелінің есімі Құртқа (құртқа деп қазақтар бөрінің ұрғашысын айтқан), тұлпарының есімі Тайбурыл, досының есімі Қараман болған. Жырдың ноғайша нұсқасында Қобыландының досы Мамай Қият деп аталады. Яғни Қобыланды Алтын Орда дәуірінде өмір сүргеніне тағы бір дәлел. Бұл жерде туындайтын сұрақ жырдың қазақша нұсқасында неге Қараман, неге Мамай емес. Мамайдың халық арасындағы аты «қарадан шыққан Қара Мамай» болған. Осы Қара Мамай есімі ғасырлардан бері өзгеріске ұшырап, Қараманға айналған. Жырда Қобыланды Қараманмен бірігіп Қазан ханмен соғысады. Бұл жерде Қараман дегеніміз Қара Мамай болса, демек Қазан хан дегеніміз Алтын Орда ханы Хасан хан. Мамай Хасанды жеңіп, Алтын Орда тағынан қуып жіберген. Яғни Қобыланды батыр әуелде Мамай беклербектің жақтастарының бірі болып, кейіннен Мамай Тоқтамыс ханға жеңілгеннен кейін, Тоқтамыс ханның жағына өтуі әбден мүмкін. Қобыланды жырақта жүргенде оның елін уақтардың батыры Ер Көкше шабады. Қобыланды Ер Көкшені өлтіріп, кегін алады. Алайда кейін Көкшенің ұлы Ер Қосайдың қолынан қаза болады.

Батыр бүгінгі Қобыланды батыр мемориалды кешені және мазарында жерленген. 1969 жылы батырдың сүйектері Ақтөбе облысының Қобда ауданында орналасқан сағана-мазардан қазып алынып, оның келбетін қайта қалпына келтіру мақсатымен Алматыға жеткізілді. Алайда ол кезде мұндай жұмыс ұзақ уақыт бойы жүзеге асырылмай келді. Тек арада көп жыл өткен соң ғана Қобыланды батырдың бейнесі Мәскеудегі Герасимов атындағы антропологиялық реконструкция зертханасында қайта жасалды. Зерттеу нәтижесінде оның жасы шамамен 45–50 жастағы, ерік-жігері айқын, жақ сүйегі мықты жауынгер болғаны анықталды. Батырдың келбеті қалпына келтірілгеннен кейін, Қобыландының бюсті Ақтөбе музейіне тапсырылды, ал оның сүйектері туған жеріне қайта жерленді.

Көптеген жылдар бойы, ғылымда қалыптасқан Қобыланды батырдың Әбілқайыр ханның батыры болғаны, оның арғын Дайырқожаны өлтіріп, Керей мен Жәнібектің көшіп Қазақ хандығының құрылуына себеп болғаны жайлы деректердің қате болғандығы анық. Тіпті бұл деректің өзінде қайшылық бар. Арғын Дайырқожа Алтын Орда әмірі Қарақожаның әкесі болған. Ал Қарақожа жазба деректерге өте жақсы көрсетілген. Ол Тоқтамыс ханның жақтастарының бірі болған. Егерде Қобыланды батыр Дайырқожаны расымен өлтірсе, бұл оқиға Керей мен Жәнібек заманында емес, одан 100 жылдай бұрын Тоқтамыс заманында болғандығы айдан анық. Бұл қате дерек Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерінде ғана аталған. Ал оның қандай тарихи дерекке сүйенгендігі беймәлім.

Тарихшылардың айтуынша, эпостың ең көне нұсқасы сақталмаған, дегенмен қазіргі заман ғалымдары XIX ғасырдың ақындары — Біржан, Даулетше, Досжан, Қабыл, Марабай, Мергенбай, Мурын, Нұрпейіс, Сүйіншəлə, Шапай және басқалардың аузынан жазып алынған нұсқаларымен жұмыс істей алады. Зерттеушілер әсіресе ақындар Даулетше мен Марабайдың еңбектерін ерекше атап өтеді, өйткені солардың нұсқалары Ыбырай Алтынсариннің 1879 жылы жарық көрген «Қырғыз хрестоматиясы» жинағының негізіне енген. Эпостың үзінділері әр жылдары тарихшылар мен публицистер — Әбубәкір Диваев, Сәбит Мұқанов, Григорий Потанин, Сәкен Сейфуллин, Василий Радлов тарапынан жарияланған. Сондай-ақ эпосқа арналған ғылыми еңбектерді Мұхтар Әуезов, Әлихан Бөкейханов, Қажым Жұмалиев, Әлкей Марғұлан және басқа да ғалымдар жазған. Бұл көрнекті тұлғалардың әрқайсысы туған жерін жаулардан қорғауға өмірін арнаған халық қаһарманының бейнесін ашуға өз үлесін қосты.

Аңыз бойынша, Қобыланды ең қадірлі әрі атақты қыпшақ байларының бірі — Тоқтарбайдың отбасында дүниеге келген. Тоқтарбай – ашкөздік пен дүниеқоңыздық деген адамдық кемшіліктерден ада, сирек кездесетін дала билеушілерінің бірі еді. Жаз айларында ол Қазыкөлді атты мөлдір көлдің маңында қоныс тебетін, ол жерді ежелден-ақ аппақ аққулар мекендейтін. Қысты ол Қараспан тауының оңтүстік баурайында өткізетін, онда жыл бойы шөбі шүйгін еді. Эпоста айтылуынша, Тоқтарбайдың ісі қанша қиын болса да, ол әрқашан жақын да, алыс та көршілерімен өзінде барын бөлісіп отыратын. Алайда Тоқтарбайдың жүрегінде бір мұң бар еді. Жасы жетпістен асып, егде тартқан шағында да мұрагері болмай, уайымға түсті. Кең әрі дәулетті киіз үйінде сәби күлкісі естілмегеніне қатты қайғырды. Осындай ауыр ой мен мұңға толы күндерде, жұбайы Аналықпен бірге көз жасын тыя алмады. Руластары оларға жаны ашып, қолдау білдіріп отырды. Көп ұзамай бәрін қуантқан ғажайып хабар жетті: Алпысқа таяған Аналық күтпеген жерден екі егіз — ұл мен қыз туады. Оларды Қобыланды мен Қарлығаш деп атайды. Бауыр мен қарындас бір-бірінен айрылмастай бауырмал болып өседі. Қарлығаш сұлу бойжеткенге айналса, Қобыланды — айлакер, епті және өте батыл бозбала болып ер жетті. Ол атқа мінуді тамаша меңгерді, садақ атудан аса дәл мерген еді, аңға шыққанда ешқашан олжасыз оралмайтын. Жігіттікке жеткенде, Қобыландының күші мен ептілігіне тең келер ешкім болмайды. Эпоста Қобыландының сырт келбеті жайлы сипаттама сақталмаған, алайда басқа бір әйгілі эпос — «Едігеде» оның иықтары үлкен қазанның ауқымындай, ал шашы көшпелі дәстүр бойынша айдар түрінде өрілгені айтылады. Уақыт өте келе, Қобыланды өзіне қалыңдық іздеуге бел буады және ол тек Көктемаймақ ханның қызы, сұлулық жөнінен теңдессіз Құртқа болуы керек деп шешеді. Аңыз бойынша, Құртқаның қолына үміткер болған күйеу жігіт биік бақанға ілінген алтын теңгені садақпен атып түсіруі тиіс болған. Көптеген батырлар айлар бойы жарысқан, бәрі де Парсы елінің билеушісімен туыстас болуды қалаған. Бірақ бұл мәртебеге тек жас Қобыланды ие болды: ол теңгені дәл көздеп атып түсіріп, Құртқаны қазақ даласына алып кетеді. Қобыланды батырдың садақ атудан алдына жан салмағаны белгілі, сондықтан оның бұл сайыста жеңіске жетуі таңғаларлық емес. Эпоста айтылуынша, Құртқа да Қобыландыны алғаш көрген сәттен-ақ сүйіп қалған, яғни ол жеңімпазға берілетін үнсіз сый емес, өз еркімен сүйген жары ретінде бейнеленеді. Құртқамен бірге батырдың тағдырына Тайбурыл атты тұлпар да енді — оны Құртқаның өзі күйеуі үшін арнайы өсіріп, баптаған. «Қобыланды батыр» эпосында Тайбурыл ерекше сұлулығы мен айрықша күші бар жылқы ретінде суреттеледі. Ол желмен жарысып, батырды талай шайқастан, талай қиындықтан алып шығатын айнымас серігі болған. «Естен кетпес сүйіктім, Құртқам, — деді ол іштей, енді ғана өз жарын терең құрметпен түсініп. — Сен күндіз-түні менің тұлпарымды даярлап, “жылқы — жігіттің қанаты” деп жиі айтатынсың. Енді мен сені түсіндім, менің баға жетпес Құртқасұлуым. Ал, Тайбурыл, енді көрсет өзіңді! Қанатың бардай самға! Мен ант еттім — ешкім мені күш пен батылдықта басып озбайды, ешкімнің алдында басымды имеймін. Сен де, Тайбурыл, басқа даңқты тұлпарлардың ешқайсысына есесін жіберме — желдей ескен ұзын жалды, құйрығы көтеріңкі сәйгүліктердің өзінен де оз!»

Эпоста сондай-ақ қызылбастар елі және олардың ханы Қазан жайлы да баяндалады. Қазан хан – қатыгездігімен және өктем билігімен аты шыққан әмірші еді. Ол үлкенді де, кішіні де тыныш қоймай, көрші елдерге сансыз азап шектірді. Қол астында ұлан-ғайыр әскер ұстайтын Қазан сол күшпен жауларын жаншып, адамдарды құлдыққа айдап, мал-мүліктерін тартып алып отырды. Төрт тараптан олжаланған дүние оның ордасына ағылып келіп жататын. Оған қарсы тұрып, лайықты қарсылық көрсете алған ерлер некен-саяқ болатын. Уақыт өте келе, Қазан хан өз қуатына соншалық сеніп, бүкіл әлемді бағындыруды мақсат етті. Сұрапыл шайқаста, бетпе-бет келген ұрыста Қобыланды батыр Қазан ханды жеңіп, елін оның шапқыншылығынан құтқарды. Алайда осы сәтті басқа бір қанішер билеуші – Көбекті хан пайдаланып қалды. Ол шайқастан кейін тынығып жатқан батырды тұтқындап, зынданға тастайды. Аңыз бойынша, Көбекті ханның Қарлыға атты қызы болған. Қарлыға Қобыландыға ғашық болып, оны зынданнан қашып шығуына көмектеседі. Бұдан да батылырақ қадамға барған Қарлыға, туған әкесін сатуға дейін барады – ол Қобыландыға Көбектіні қалай жеңуге болатынын айтып қояды. «Әкемнің сауытының дәл кіндігінің тұсында төрт сақинасы жоқ, – деді Қарлыға, – егер садақ оғын сол кішкене саңылауға дәл тигізсең, Көбекті жеңіледі». Қобыланды Қарлығаның кеңесіне құлақ асып, садақ оғын дәлдеп атқанда, Көбекті сол сәтте қаза табады. Алайда Қарлығаның әкесін сатқан бұл ісі батырдың жүрегіне салқын түсірді. Қобыланды: «Жақынын сатқан жанға сенім болмас» деп ойлап, Қарлығаны сүймей, өз жары Құртқаға қайта оралады. Дегенмен, уақыт өте келе Қарлыға Қобыландының сенімін қайтарып, оның серігі және қарулас жолдасы атанады. Екеуі талай шайқасқа бірге қатысып, сан жауды жеңеді. Ақыры Қарлыға батырдың сеніміне толық ие болып, оның екінші жары болады. Қобыланды ойраттармен және қалмақтармен соғысты. Ол өмірінің барлығын, нағыз батырларша, ат үстінде өткізді. Халық оның ерлігі мен қайраты жайында аңыздар шығарды. Ол ешқашан қылышын қынына салмай, туған жерін қорғап өтті — қазақ даласына бала жылауы мен ана зарының естілмеуі үшін жанын қиған қаһарман еді.