Баладж-от қала

Баладж — ортағасырлық қала. Ол қазіргі Оңтүстік Қазақстан аумағында, Бабата ауылына жақын, Испиджаб (қазіргі Сайрам) алқабында орналасқан. Қала туралы алғашқы мәліметтер X ғасырда өмір сүрген араб географы әл-Мақдиси еңбектерінде кездеседі. Зерттеушілер Баладж қаласын қазіргі Баба-Ата қалашығымен сәйкестендіреді.

Баладж қаласы Испиджаб алқабындағы ортағасырлық елді мекендердің бірі болған. Аңыздарға қарағанда, бұл жерде VIII ғасырда өмір сүрген әулие Ысқақ-бабтың тұрағы орналасқан. Қалашық маңында XV—XVI ғасырларға жататын көне кесене қалдықтары табылған.

Ортағасырлық деректерде Баладж туралы мәлімет аз кездеседі. Бұған оның ірі сауда жолдарынан тысқары орналасуы себеп болған. Негізгі керуен жолы Талас жазығы, Қаратаудың солтүстік бөктерлері арқылы Саудакент, Құмкент, Созақ қалаларына дейін созылып, Дешті Қыпшақ даласына бағыт алған.

Қалашықтың жалпы аумағы шамамен 43 гектарды құрайды. 1953 жылдан бастап онда жеті жыл бойы жоспарлы археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Баба-Атаның ең көне бөлігі — ішкі қамал (цитадель) болып табылады.

VI–VIII ғасырларда бұл жерде екі қабатты сарай салынған. Ол шикі кірпіштен тұрғызылып, аумағы 240 м² болған. Ғимараттың ортасында сегіз бұрышты зал мен тастан қаланған құдық орналасқан. Бұл зал діни жоралғыларға арналған, отқа табынушылық дәстүрлерімен байланысты болған.

Зерттеулерге қарағанда, сарайдың барлық тұрғын бөлмелері жоғарғы қабатта орналасқан. Екінші қабатқа және шатырға бұрамалы баспалдақтар арқылы көтерілген. Жарық күмбездердегі арнайы ойықтар мен қабырғалардағы тесіктер арқылы түскен. Бұл ойықтар сырт жағынан тар көрінгенімен, ішке қарай кеңейіп, жарықтың көбірек түсуіне мүмкіндік берген.

VIII ғасырда ғимарат құлай бастайды. Біраз уақыт бос тұрғандықтан, жел мен құм ғимараттың ішін толтырып, күмбездерді бүлдірген. Кейіннен сол орнында жаңа бір қабатты ғимарат тұрғызылып, бұрынғы құрылыс материалдары қайта пайдаланылған. Жаңа үйдің аумағы 304 м² болған және сегіз бөлмеден тұрған. Орталық зал бұрынғы сегіз бұрышты күмбезді бөлменің орнында қалдырылған.

IX ғасырда ғимарат пахсадан (саз балшықтан) тұрғызылған жаңа және мықты қабырғамен қоршалады. Оның биіктігі қазіргі кезде де 9 метрге жуық. Қабырға тек ғимаратты емес, ішкі қамал аумағын толық қоршаған. Қорғаныс қабырғасы бойында ұзындығы жеті метр, ішінде қарауыл бөлмелері бар 15 мұнара болған. Шахристан айналасы төрт метр терең ормен қоршалған.

XI—XII ғасырларда Баладж қаласы қайта гүлдене бастады. Бұл кезеңде қаланың аумағында жаңа құрылыстар салынып, айналасында рабадтар (қаланың сыртқы бөлігі) пайда болды. Ішкі қамалдың орнына бұрынғысынан екі есе үлкен жаңа кешен тұрғызылды. Оның ортасында да төрт есігі бар сегіз бұрышты зал болған.

Сол уақыттағы тұрғын үйлер көп бөлмелі және тегіс шатырлы болып салынған. Кейбір үйлердің бөлмелері тандыр және пеш арқылы өтетін жылы ауа құбырларымен жылытылған. Бұл жүйе ежелгі гипокауст жылу жүйесіне ұқсас болған.

Баба-Ата қалашығы қазіргі таңда Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштері қатарына кіреді. Қалашық аумағында археологиялық зерттеу жұмыстары жалғасып келеді.

• әл-Мақдиси. Ахсан ат-тақасим фи ма‘рифат әл-акалим. X ғасыр.
• Оңтүстік Қазақстан археологиялық ескерткіштері. 1953 ж. материалдары.
• Қазақстанның көне қалалары. – Алматы: Ғылым, 2001.

Үлгі:Ортағасырлық Қазақстан қалалары Үлгі:Қазақстан археологиясы