Тайдула хатұн

Тайдула хатұн (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — Алтын Орданың ханымы, ұлы билеуші Өзбек ханның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен Наурыз ханның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және Жәнібек ханның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды.

1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі.

Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады.

1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады.

Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз. Суретті мыннан табуға болады: осы мақаланың тақырыбына байланысты сурет Ортақ қорда табылуы мүмкін; мақаланың өзге тіл уикилеріндегі нұсқаларын қарап көріңіз; өзіңіз жасаған суретті жүктеңіз (авторлық құқықпен қорғалған сурет қоспаңыз!).